Dilli Ram Dulal

धारा विकास कार्यक्रम pani (water)मानव समाजको निम्ति अमूल्य संसाधन हो, तर वैश्‍विक तापमानमा वृद्धिका कारण मौसममा हुने परिवर्तनले प्रकृतिको यस निशुल्क उपहारलाई भारत जस्तो देशमा पनि (sangkat ko)समटको सामना गर्नुपरिरहेको छ। हाम्रो देश भारतमा बसोबासो गर्ने अरबौं मानिसहरूको निम्ति स्वच्छ जलस्रोतका रूपमा परिचित हिमालय क्षेत्रका कतिपय जलस्रोतहरू अहिले मौसममा निर्भर गर्नेभएका छन् अर्थात बाह्रैमास पानी पलाउने पानीका मुहानबाट लगभग 6 महिनामात्र पानी बग्नेगर्छ। अर्कातिर कतिपय पानीका मुहानहरू सुक्दै जानथालेका छन्। दिन प्रदिदिन बढ्दो जनसङ्ख्या र हिमालय क्षेत्रमा स्थापित विकास कार्यक्रमको परिणास्वरूप हिउँदका महिनामा पानीको समस्या बढ्दै जाने विषयले पहाडी क्षेत्रलाई समेत सताउन शुरु गरेको छ। पानीको मुहानलाई पारम्पारिक रूपमा संरक्षण गर्ने कार्य मात्र सीमित राखे पहाडी क्षेत्रमा बसोबासो गर्ने मानिसहरू चाँडै पानीको समटमा पर्ने स्थिति आउनसक्छन्। यसैले नयाँ तक्निकी र समाधानका उपायहरू खोजी गरी, हिमालय क्षेत्रका मानिसलाई वर्षभरि नै शुद्ध पिउने पानीको व्यवस्था सुनिश्‍चित गर्न आवश्यक देखिन्छ। जनसङ्ख्याको वृद्धिस

कृषिदेखि नवीन प्रयोगसम्म सिक्किम कृषि युगदेखि नवीनतम (इनोबेटीव) युगमा प्रवेश गर्यो। कृषि युगदेखि औद्योगीकरण, सेवा क्षेत्र(सर्विस सेक्टर) हुँदै वर्तमानमा नवीनतम प्रयोगको युगमा प्रवेश गरेको छ। यहाँ महत्वपूर्ण विषय के छ भने विकसित देशहरूले कृषि युगदेखि औद्योगीक युगसम्म पुग्न 200 देखि 300 वर्षसम्म सङ्घर्ष गरेको इतिहास छ। यसरी नै औद्योगीकरणको सफलताका निम्ति पनि सयौं वर्ष सङ्घर्ष गरेको पाइन्छ भने यसपछि सेवा क्षेत्र र वर्तमानको नवीनतम युगमा प्रवेश गर्नका निम्ति धेरै सङ्घर्ष गर्नु परेको छ। यद्यपि सिक्किमले विकसित राष्ट्रलाई सयौं वर्ष लागेको काम मात्र दुई दशकमा गर्न सक्यो। सिक्किमलाई दुई दशकको अवधिमा कृषि युगदेखि नवीनतम युगसम्म ल्याउन राज्य सरकार सफल बनेको छ। सन् 1994 मा एसडीएफ सरकार सत्तामा आउँदा यहाँ प्रमुख उद्योग भनेको नै कृषि थियो। यद्यपि कृषि पारम्परिक ढङ्गमा नै गरिन्थ्यो। यसपछि यसलाई नवीनतम प्रयोग मार्फत, जैविक कृषि शुरू गरेर वर्तमानमा यसलाई कमाई पेशाका रूपमा विकसित गर्न सरकारले हरसम्भव प्रयास गरिरहेको छ। सरकारले चाहे कृषि होस् अथवा पर्यटन उद्योग सबैलाई सम्मानित पेशाका रूपमा विकसित गर्न

युवामुखी कार्यक्रममा अब्बल बन्दै अब सिक्किम सरकारले शुरु गरेको युवामुखी कार्यक्रमले राष्ट्रिय मान्यता पाउने प्रतीक्षा गरिरहेको छ। एसडीएफ सरकारले धेरैअघि छुट्टै क्षमता विकास संस्थान शुरु गरेर युवाहरूलाई क्षमतावान बनाउने योजना शुरु गरेको थियो। पछि गएर केन्द्र सरकारले पनि सोही अनुरूप युवाहरूको क्षमता विकास गर्ने विषयलाई प्राथमिकता दिन शुरु गर्यो। केन्द्र सरकारले पूर्वोत्तर राज्यका युवाहरूलाई क्षमता विकास गराई सकारात्मक दिशा तर्फ डोहोर्याउने काम शुरु गरेको छ। विशेष आतङ्कवादले ग्रस्त क्षेत्रका युवाहरूको भविष्य सुनिश्‍चित गर्न विशेष प्याकेज र घोषणा सरकारले गरेको छ। यद्यपि, सिक्किम सरकार यस प्रकारको योजना शुरु गर्न अब्बल बनेको छ। सिक्किमले शुरु गरेको युवामुखि योजनाको सकारात्मक परिणाम पनि आउन थालेको छ। राज्य सरकारले शुरुमा क्षमता विकास कार्यक्रम अनि क्रमैले उच्च शिक्षा आर्जन गर्न ब्याजसहित तथा निर्ब्याजी ऋण, जीविकोपार्जन स्कूल, करोबार शुरु गर्न ऋण सहायता (मुख्यमन्त्री स्वरोजगार योजना) मुख्यमन्त्री छात्रवृत्ति योजना पछि अहिले भारतीय प्रशासनिक एवं सम्बन्धित क्षेत्रमा तालिम, मुख्यमन्त्री फेलोशी

वविध आपदाको राज्य सिक्किमका वैज्ञानिक तथा प्राकृतिक विशेषज्ञहरूअनुसार सिक्किम सबैप्रकारका प्रकोपका निम्ति संवेदनशील छ। भुइँचालो विषय धेरै जागरूक छन्, यद्यपि समय बित्दै जाँदा यसलाई पनि भुल्ने गरिन्छ। यसरी नै बर्खा लागेर पानी पर्न थालेपछि पैह्रोको त्रास बढ्ने गर्छ भने यसैसित आउने भल-बाढी र हुरी बतास पनि राज्यको निम्ति संवेदनशील विषय बन्ने वैज्ञानिकहरूले बताएका छन्। वैज्ञानिकहरूअनुसार साइकलोन अर्थात हुरी बतासले पनि सिक्किम राज्यलाई छुट्याउँदैन। यद्यपि, यस विषयमा धेरै जागरण र सुरक्षाका उपायहरू विषय कम्ती नै चर्चा भएको देखिन्छ। गाउँ-बस्तीमा हुरी बतास चलेर रुख भाँचिएको, घर-गाई-गोठका छाना उडाएको धेरै देखिने गरिन्छ। यसरी नै सिक्किमको भौगोलिक संरचना अभिन्न किसिमको भएको कारण राज्यको कतिपय स्थानमा सुख्खा (खडेरी)-को प्रकोप पनि देख्ने गर्छौ भने असिना-पानीले पनि वर्षमा एकपल्ट कृषकहरूलाई सताउने गर्छ। प्राकृतिक प्रकोपपछि मानवजनित प्रकोपको दृष्टिले पनि सिक्किम संवेदनशील छ। तीन अन्तरराष्ट्रिय सीमाले घेरिएको राज्यमा कुनै पनि समय आपदको स्थिति आउनसक्छ। यद्यपि, देशको सुरक्षासित सम्बन्धि इकाई र स्थानीय प्र